24 Նիսան’ա տաիր պիր օքումա լիսթէսի

24 Նիսան1915 կիւնիւ Իսթանպուլ’տաքի Էրմէնի աետընլարը, սիեասէթչիլէրի վէ սանաթչըլարը թութուքլանըփ, կէրի տէօնիւշիւ օլմաեանպիր սիւրկիւնէ կէօնտէրիլտի:

Սօնրաքի տէօնէմտէ իսէ Էրմէնիլէր քիթլէսէլ օլարաք էօլիւմէ սէվք էտիլէրէք, սիւրկիւն վէ էօլիւմլէր պիր հալքըն քատէրի հալինէ կէլտի: Պու քօնուտա եազըլմըշ սօն տէրէճէ էօնէմլի էսէրլէր վարտըր:

24 Նիսան սատէճէ պիր անմա կիւնիւ տէղիլ, էօղրէնմէ, հաթըրլամա վէ տահա իեի պիր եաշամ իչին միւճատէլէնին էօնէմինի պէնիմսէմէ կիւնիւտիւր:

Պու նէտէնլէ պազը մէթինլէրի (պազէնտէ եէնիտէն) օքումաեը էօնէրտիմ: Պուրատա էօնէրիլէն քիթափլար, ատլարընը պուրատա անամատըղըմ տիղէր էօնէմլի էսէրլէրին տէ օքունմասընա էօնճիւլիւք էթմէսի ամաճըելա թավսիեէ էթթիմ:

Մուսա Տաղընտա Քըրք Կիւն– Ֆրանզ Վէրֆէլ

“Պուրաեա նասըլ կէլտիմ?” սօրուսունու Կապրիէլ Պակրաթյան, ասլընտա եալնըզճա քէնտի հալի իչին տէղիլ, պիւթիւն հալքը իչին եէօնէլթիր:

Թէրրե էակլէթօն, քիթափլարըն աչըլըշլարընը ինճէլէնտիղինտէ (հօվ թօ րէատ լիթէրաթուրէ) շու իֆատէեէ տիքքաթ չէքէր. “էտէպիաչըլըշլարընտա քէսինպիր նիթէլիք թաշըտըղըպիր անլամվարտըր:”  Քիթապըն սօնունտա հիքաեէնին պիր սօնա քավուշմասը քէսինլիք թաշըրքէն, կիրիշ քըսմը պէլքիտէ տահա աղըր պիր սօրումլուլուք իւսթլէնիր:

Չիւնքիւ օքուեուճուեու պիր կէրչէքլիղին իչինէ կէօթիւրէն վէ օ կէրչէքլիղին էօնճէսինտէ եաշանան թիւմ օլաելարը եանսըթանպիր պաշլանկըչ ճիւմլէսի, անճաք պու քատար նէթ սունուլապիլիր: Պիզի քէնտի անլաթթըղը հիքաեէեէ չէքէրքէն, Ֆրանզ Վէրֆէլ, օլաելարըն էօնճէսինի տէ աչըքլանմասը կէրէքէն պիր քօնու օլարաք օրթաեա քօեար: Պիզ 24 Նիսան’ա նա՞սըլ կէլտիք:

Եըքընթըլար Արասընտա – Զապէլ Եսայեան

1909 եըլընտա Ատանա’տա օնպինլէրճէ Էրմէնի’նին էօլտիւրիւլմէսի, քէնտինի սավունմաք զօրունտա քալան Էրմէնիլէրին մահքէմէլէրտէ սուչլու իլան էտիլմէսի, Օսմանլը Տէվլէթի’նին պու սիւրէչթէքի րօլիւ, ֆաիլլէրի քօրումա սիեասէթ ի վէ Փաթրիքհանէ’նին թութումունտաքի տէղիշիմ, Զապէլ եէսաեան’ը պէօլկէեէ կիտիփ թանըքլըղընը քիթապա աքթարմաեա եէօնէլթիր: Էզիլէնլէրին եաշատըքլարընըն շարքըլարա վէ սէօզլիւ քիւլթիւրէ եանսըմասը տահա սըք կէօրիւլիւրքէն, պունլարըն եազըեա կէչիրիլմէսի չօք տահա սօնրա կէրչէքլէշիր:

Պու թիւր աճըլար, տինսէլ քուրթուլուշ վէ աճընըն թանըմընը  շէքիլլէն տիրէնտէնէեիմլէրէ տէօնիւշիւր: անճաք Զապէլ եէսաեան’լա պիրլիքթէ, տիւնեա թարիհինտէ պէլքիտէ իլք քէզ, պիր քաթլիամըննէրէտէեսէ էշզամանլըօլարաք պիր քուրպանթարաֆընտանպէօելէսինէ տէթաելը վէ  չօք եէօնլիւ աքթարըլմասընա թանըք օլուեօրուզ:

եանի, քէնտիթիւրիւնիւնիլք էօրնէղի—պէլքիտէ էնկիւչլիւ թէմսիլճիսի— սաեըլապիլէճէք պու քիթափ, 1909’տա եազըլմըշթըր: 1915’է կիտէն սիւրէչթէ Ատանա քաթլիամը, եաշանաճաքլարընհապէրճիսիօլուրքէն, քիթլէսէլ լինչ վէ տէվլէթ էլիելէ եիւրիւթիւլէնշիտտէթ արասընտաքի իլիշքիեի տէ կէօզլէր էօնիւնէ սէրէր:

Օութճասթինկ Արմէնիանս. Թանզիմաթ օֆ թհէ Փրօվինճէս – Թալին Սուճեան

Եաքըն տէօնէմտէ Թիւրքչէ պասքըսընըն եաեըմլանմասը պէքլէնէն պու քիթափ, Օսմանլը թարիհչիլիղինտէ մօտէրնլէշմէնին թէմէլլէրինին աթըլտըղը իտտիա էտիլէն Թանզիմաթ տէօնէմինտէ, կէրչէքթէ նասըլ թօփրաք կասփընա կիտէն պիր սիւրէճին եաշանտըղընը վէ Էրմէնիլէրին հաքլարընըն էնկէլլէնտիղինի կէօզլէր էօնիւնէ սէրէն պիր չալըշմատըր: Էրմէնիլէրին Օսմանլը թօփլումու իչինտէքի սթաթիւ վէ եաշամլարընը աերընթըլը պիչիմտէ ինճէլէեէրէք “էզիլէնլէրին թարիհի”նէ էօնէմլի պիր քաթքը սունար:

Օսմանլը’տաքի Էրմէնիլէրին տէնէեիմլէրիելէ տիղէր Հրիսթիեան վէ Եահուտի թօփլուլուքլարընըն քատէրլէրի արասընտաքի օրթաք նօքթալարը վուրկուլաեա նէսէր, կէնէլլիքլէ իհմալ էտիլէն Էրմէնի քաենաքլարընա տաեանմաքթատըր: Պու նօքթատա, Էրմէնիլէրին մարուզ քալտըղը պասքըլարըն պիր չօղունա տիղէր Հրիսթիեան վէ Եահուտի հալքլարընտա մարուզ քալտըղընը պէլիրթմէք կէրէքիր:

Աերըճա 24 Նիսան’ըն, իլքէլ սէրմաեէ պիրիքիմի չէրչէվէսինտէ պիրքաչ տալկա հալինտէ հազըրլանան պիր “եօք էտիլիշ” օլտուղունու կէօսթէրմէսի աչըսընտան տա տիքքաթ չէքիճիտիր:

Իսթանպուլ’ունԷրմէնիամիրալար սընըֆը- Հակոբ լ: Բարսոյումյան

Օսմանլը թարիհչիլիղինին պիր տէվլէթ անլաթըսը օլտուղունու էն աչըք պիչիմտէ կէօսթէրէն էօնէմլի էսէրլէրտէն պիրի տէ պու քիթափթըր:

Տէվլէթ արշիվլէրի վէ րէսմî պաքըշ աչըսըելա քալէմէ ալընան քիթափլարտա թարիհ, անճաք իքթիտարըն իզին վէրտիղիէ օլչիւտէ եազըլապիլիր: Պու սատէճէ աքատէմիք պիր թարթըշմա տէղիլ, չիւնքիւ պուրատաքի թարթըշմալարլա պիչիմլէնմիշ րէսմի թարիհ թէզլէրի թօփլումա տաեաթըլմաքթատըր:

Հակոբ լ: Բարսոյումյան պու քիթապընտա Ամիրալարըն թարիհինի անլաթըրքէն, Օսմանլը էքօնօմիսինին նասըլ իշլէտիղինի օքուեուճուեա օլտուքչա նէթ պիր շէքիլտէ աքթարմաքթատըր: Էղէր 24 Նիսան’ը անլամանը նեօլու, օնու օրթաեա չըքարան թօփլումսալ քօշուլլարը վէ թարիհի պիլմէքթէն կէչիեօրսա, պու թարիհի օրթաեա քօեան էն տէղէրլի քաենաքլարտան պիրի տէ քուշքուսուզ պու էսէրտիր:

Թարիհ Քավրամը Իւզէրինէ Թէզլէր/Վալթէր Պէնժամին

Վալթէր Պէնժամին, թարիհ իւզէրինէ թէզլէրինտէ, էզիլէնլէրին կէլէնէղինին պիզէ “օլաղանիւսթիւ հալ”ին կէրչէքթէ քուրալ օլտուղունու էօղրէթթիղինի սէօելէր:

Տէվլէթ, թութուքլամալար, ճինաեէթլէր վէ պասքըլարլա կէնիշ քիթլէլէրէ քարշը սիեասէթին եէօնթէմլէրինի ուեկուլատըղընտա, թամտա պու ուեարը սաեէսինտէ տուրումուն շաշքընլըղընա քափըլմաքթան քուրթուլուրուզ: Վալթէր Պէնժամին, “պու տուրում  եէնիտէղիլ, ալկընըզ եէնի,” տէր կիպիտիր պիզէ:

Թարիհին էֆէնտիլէր թարաֆընտան անլաթըլմասընըն քարշըսընտա, անճաք էզիլէնլէրին քէնտի անլաթըլարըելա հաքիքաթէ ուլաշըլապիլէճէղինի տէ կէօսթէրիր: Պու եալըն կէրչէք, նէրէտէեսէ թիւմ Օսմանլը թարիհչիլիղինի կէչէրսիզ քըլապիլէճէք կիւչթէտիր: 24 Նիսան1915’ի անլամաք իչին Թարիհ Թէզլէրինի եէնիտէն վէեա իլք քէզ օքումաեը տիւշիւնմէք կէրէք:

Եուքարը Ֆըրաթ Էրմէնիլէրի 1915 վէ Տէրսիմ – ՅովսԷփ Հայրենիի/ Էրմէնի Ուլուսալ Տէմօքրաթիք Հարէքէթի վէ 1915 Սօեքըրըմը – Րէճէփ Մարաշլը / Ճումհուրիեէթ’թէ Էրմէնի վէ Րում Մալլարընըն Թիւրքլէշթիրիլմէսի – Նէվզաթ Օնարան/ Էրմէնի Սօեքըրըմը – Ռեյմոնդ Գևորգյան;

Պուրատաքի տէօրթ ֆարքլը քիթափ, սօն տէրէճէ կէնիշ քաենաքլարը, պիլկիլէրի վէ իսիմլէրի պիր արաեա կէթիրիեօր; պիրպիրինի թամամլաեան պիր պիւթիւնլիւք իչինտէ օքունմասը, թօփլումսալ կէրչէքլիղի անլամաք պաքըմընտան պիւեիւք էօնէմ թաշըեօր:

Պունլարը պիրլիքթէ օքումաք, Տէրսիմ վէ Թարիհî Էրմէնի Փլաթօսու իւզէրինէ եօղուն պիր պաքըշ սունարքէն, Իսթանպուլ մէրքէզլի միւլք վէ սէրմաեէ կասփընը տա հէսապա քաթարաք օլաելարը տահա քափսամլը պիչիմտէ քավրամամըզա եարտըմճը օլուր:

Էրմէնի Սօեքըրըմը ատլը քիթափ իսէ պու սիւրէճին պիրպիրինէ պաղլը քրօնօլօժիք վէ փօլիթիք իլիշքիլէրինի քավրամա եօլունտա էօնէմլի պիր քաենաք իշլէվի կէօրիւեօր: Ինքարըն կիւչլիւ տինամիքլէրլէ աեաքթա թութուլմաեա չալըշըլտըղը պիր սիսթէմտէ, պու տէօրթ քիթափ կէրչէղէ եաքլաշմաք քօնուսունտա պիզլէրէ պիւեիւք տէսթէք սունմաքթատըր: Իլքէլ սէրմաեէ պիրիքիմի, փասիֆ տէվրիմ վէ սիւրէքլի տէվրիմ կիպի քավրամլարըն, էսէրլէրտէքի քաենաքլար ըշըղընտա եէնիտէնեօրումլանմասը իսէ էօնիւմիւզտէքի տէօնէմին էօնէմլի պիր կէօրէվի օլարաք օքուեուճուսունու պէքլէմէքթէտիր:

Փարամազլար – Եդուարդ Չոփուրեան

Պու քիթափ, 1921 եըլընտա Իսթանպուլ’տա Էրմէնիճէ պասըլմըշ օրիժինալ պիր էսէրէ տաեանըլարաք օլուշթուրուլմուշթուր: Իլք պասքըտա “տարաղաճընտա 20 քիշի” պաշլըղըելա եաեըմլանան էսէր, էօզէլլիքլէ տէօնէմինսիեասի վէ սօսեալ օրթամընը; Էրմէնի տէվրիմճի հարէքէթիելէ սօսեալիսթ տիրէնիշին իզլէրինի կիւն եիւզիւնէ չըքարան մաթէրեալլէր տէնտէրլէնմիշթիր:

Քիթափ, արշիվ պէլկէլէրի, կազէթէ եազըլարը, թանըքլըք նօթլարը վէ  սէօզլիւ թարիհ կիպիքաենաքլարընպիր արաեա կէթիրիլմէսիելէ հազըրլանմըշ; օրիժինալ մէթինտէքիտիլ վէ իւսլուփ քօրունարաք, թիւրք օքուրլարընըն անլաեապիլէճէղի պիչիմտէ չէվիրմէն Արիս Նալճը թարաֆընտ անաքթարըլմըշթըր:

Տէրլէեէնե Եդուարդ Չոփուրեան’ըն թիթիզ չալըշմալար ըսաեէսինտէ էսէր, օրիժինալ Էրմէնիճէ պասքըտան էտինիլէն մաթէրեալլէրին էք աչըքլամալար, նօթլար վէ էքլէմէլէրլէ զէնկինլէշթիրիլմէսիելէ պուկիւնքիւ հալինի ալմըշթըր: Պու սիւրէչ, հէմ քաեպօլմաեա եիւզ թութմուշ օրիժինալ պէլկէլէրին քօրունմասընա հէմ տէ Էրմէնի  տէվրիմճի հարէքէթի վէ սօեքըրըմ օլաելարընընտահա կէնիշ քիթլէլէրէ ուլաշմասընա քաթքըտա պուլունմաքթատըր: քահրամանլըք հաչընը Gօլկօթհա (Գողգոթա) թէփէսինէ տօղրու սըրթլամըշ Էրմէնիլիք քավրամընըփարամազ քուլլանըրքէն, պու քավրամըտահա սօնրա եէնիտէնկէօրէճէղիզ:

Էրմէնիլէրին Կօլկօթհասը- Գրիգորիս Պալագեան

1915’թէ Իսթանպուլ’տա թութուքլանըփ էօլիւմ եօլճուլուղունա կէօնտէրիլէն րահիփ Գրիգորիս Պալագեան, եօլտա պիզզաթ թանըք օլտուղու քաթլիամվէ սիւրկիւնլէրի Էրմէնիլէրին Կօլկօթհասը ատլը էսէրինտէ տիլէ կէթիրիր:

Փարամազ’տան թանըտըղըմըզ քավրամ օլան “Կօլկօթհա” Հըրիսթիեանլըքթա Իսա’նըն չարմըհա կէրիլտիղի եէրի սիմկէլէր վէ պու քիթափթա Էրմէնիլէրին չարմըհա կէրիլտիղի  սիւրէճի սէմպօլիզէ էտէր: Պալագեան, Օսմանլը թօփրաքլարընտա եիւրիւթիւլէն սիսթէմաթիք քաթլիամընէն տէհշէթ վէրիճիե էօնլէրինի պէթիմլէմէքլէ քալմազ; քէնտի հաեաթթա քալմա միւճատէլէսինի, րասթլատըղը սաեըսըզ քուրպանըն հիքաեէսիելէ պիրլիքթէ աքթարըր:

Հէմ չաղտաշ թանըքլարըն անլաթըլարընա հէմ տէ օրիժինալ պէլկէ վէ քաենաքլարա տաեանան պու էսէր, Էրմէնի Սօեքըրըմը’նըն էն չարփըճը վէ տէթաելը թանըքլըքլարընտան պիրի օլմուշթուր: (Էօլիւմէ Քըլ Փաեը- Համբարձում Չիթչիեան’ըն Անըլարը- քիթապը կիպի անը քիթափլարը, թանըքլըք էտէրէք սօեքըրըմը անլաթմաքթա)

Տէլիլիղին Արքէլօժիսի- Ռիտա Սուլահեան Գույումճեանն

Կօմիտաս, պիր պաշքա միւզիք միւմքիւնտիւրիւն սէմպօլիւտիւր: Էրմէնիճէ, Թիւրքչէ վէ Քիւրթչէ կիպի շարքըլարը օրժինալ տիլլէրինտէ քաեըթ ալթընա թութան Կօմիտաս’ըն եէրինի տահա սօնրա Մուզաֆֆէր Սարըսէօզէն կիպի իսիմլէրէ պըրաքմըշթըր, արթըք շարքըլար վէ էզկիլէր չօք տիլլի տէղիլ, ուետուրտուքլարը Թիւրքչէտիր: Կօմիտաս’ըն փսիքօլօժի տիւնեասընըն սընըրլարընտա կէզէր իքէն, 1915 Սօեքըրըմընտա քէնտիմիզի թէքրար թէքրար պուլուեօրուզ:

Մաքալէլէր

Սօեքըրըմ հիքաեէսի, պու թօփրաքլարտա աենը զամանտա պիլհասսա նինէլէրին հիքաեէսիտիր: Հրանտ Դինք’ին տէ տէտիղի կիպի “հէր Էրմէնի պիր պէլկէտիր” վէ կէրչէքլիղինի քօրումաքթատըր:

մութլու ինսանլար պիրպիրինէ պէնզէրքէն, սօեքըրըմ մաղտուրու Էրմէնիլէրին մութսուզլուք վէ իւզիւնթիւլէրի քէնտինէ էօզկիւտիւր: Պու նէտէնլէ, ուզուն սօլուքլու օքումալարըն եանը սըրա աիլէ հիքաեէլէրինին անլաթըլտըղը իւչ մաքալէեի տէ էօնէրիեօրում.

1. մահմութ քօնուք. տէտէմվարթանվէ աիլէմինքըսա էօեքիւսիւ
2. Բագրատ Էսդուգեան. պիզիմԻսթանպուլլուլուղումուզ 1915’թէ պաշլատը
3. ֆէթհիեէ չէթին. օկիւնլէր կիթսին, պիր տահա կէրիկէլմէսին

Պօնուս. Շարքըլար 

Քիմսէեէ Էթմէմ Շիքաեէթ / Շէվվալ Սամ

Քէմանի Սարգիս Էֆենտի’նին պու կիւզէլ շարքըսը կիւնիւմիւզտէ պազը չարփըթմալարա մարուզ քալմաքթատըր: Շարքընըն “զուլմէթ” քըսմը“վուսլաթ” շէքլինտէ տէղիշթիրիլէրէք, ուետուրմա եազարլարըն ատլարը էօնէ սիւրիւլմէքթէ վէ 1921’տէ Թիւրքիեէ’եի թէրք էտէն Սարգիս Էֆէնտի’նին էսէրինին օրիժինալի քօրունմամաքթատըր: օեսա շարքըեը ասլընա ուեկուն իճրա էթմէք պիլէ ինքար սիեասէթինէ քարշը էօնէմլի պիր տուրուշ նիթէլիղի թաշըեապիլիր:

Շէվվալ Սամ’ըն սէսինտէն, էօզկիւ նմէթնէ սատըք պիր եօրումլա տինլէմէք իսթէեէնլէր իչին պուրաեա պըրաքըեօրում: 

Կօմիտաս-կռունկ- Սաքօ Քէթէնժիան

Կռունկ (թուրնա), պու թօփրաքլարըն տինի վէ քիւլթիւրէլ մօթիֆլէրինտէ էն սըք րասթլատըղըմըզ ճանլըլարտան պիրիտիր վէ Կօմիտաս’ըն շարքըսընտա տա քէնտինէ եէր պուլտու: 

(վհե/էմք)

.